Bèlté a lang

« Kréyòl sé on bèl lang ! », « Palé kréyòl pli bèl pasé palé dòt lang ! », « Di mwen enmé an kréyòl pli bèl pasé di’y an fransé o nenpòt ki dòt lang ! », … Sa sé modèl a pawòl nou abityé tann an bouch a déotwa moun lè ka ni palé alantou a lang la. Antoutmannyè, istwa a lang la ka èspliké sé lidé lasa. Dèyè sé fraz lasa, sa ki ka parèt sé on vlé sòti adan lojik ki tini ki on jan ka mété kréyòl pli ba ki dòt lang. Lengwis ni on mo yo ka itilizé pou zafè a plas diféran on pèp pé ba lang i ka palé, sé : « diglosi ».

Ka ki diglosi ?

Lè mo la itilizé pou palé anlè réyalité kon tan nou, yo ka di sé lè adan on sosyété popilasyon la ka palé plizyè lang é yo chak ni on pozisyon diféran. Kivédi, lè ka ni 2 lang, ka ni yonn moun ka pòté anlè é lòt la yo ka on jan méprizé. Kifè, sé lang la pa itilizé menm mannyè la, sé menm koté la, …, parapòt a plas enstitisyon ka ba yo é osi parapòt a santiman pèp la menm ka ni anlè sé lang la.

On biten pou chonjé kan menm sé tibébé pa’a fèt ka rayi oben enmé sa yo kay touvé. Sé mizi-an-mizi yo ka grandi, yo ka pran parapòt a sa ki tini an sosyété la yo ka viv la. Sa vlé di : ponmoun pa ka sòti an vant a manman’y avè jijman anlè kilti a’y o lang a’y. Mé, avè édikasyon moun ka trapé, yo ka aprann parapòt a valè ki tini adan sosyété la yo yé la. Kisiswa sa moun té’é pé di, dèyè édikasyon sé on mannyè vwè kidonk bayè ki ka chouké an lèspri ki tini. An sosyété an nou, adan édikasyon nou ka touvé tout mak a moman a listwa ki fèt avè dominasyon a on pèp asi dòt é avè on gwo gwo gwo politik a démounaj. Tout biten té fèt pou fè sa ki té dominé rayi yo menm é tou sa ki ta yo. Avè, tou sa ki té ta pèp dominan la sé li yo té ka mété anwo anwo, sé li tout moun la té pou pran. Sé té on politik pou pèwmèt sistèm a dominasyon lasa sizé rèd menm. Santiman ki dévlopé alantou a lang an sosyété an nou mi sé adan sa yo maré.

Alòs, nou ka byen vwè diglosi a yo la pa dòt ki on konsékans a oprésyon a pèp la.

La, nou pé mandé nou mé dépi tan é tan, konmanfè mo « diglosi » lasa pé lanmòd toujou anba plim é adan bouch a syantifik ? Sé vré tan pasé mé onlo rété pri adan kaka lasa. Apré avè kalkil anlè pwogram a lékòl, a médya, é dòt ankò, nou pé touvé biten ki ka èspliké sa. Érèzdibonnè, tini osi onlo ki ja fèt pou voyé dlo anlè tou sa. Mé, sa ka byen sanm sa menm jan bayè pa’a fèt adan on sèl jou, yo pa’a défèt adan on sèl jou nonplis. É malérèzman, afòs rété an kaka, ni sa ki pa ka santi yo kapab rèspiré dòt lodè ki lodè a kaka.

Adan tou sa, konfèdmanti, lèspri a enpé moun an popilasyon an nou ja byen wouvè anlè konsidérasyon fò ni pou lang la.

Sé byen sa ki ka parèt adan sé prèmyé fraz an nou la. Mé, dapré mwen, palé kon sa sé on pwoblèm toujou. Tout lang sé lang é natirèlman si fò palé asi bèlté a lang, tout lang bèl. Kifè, nou pa menm té ké dwèt ka touvé nou ka palé anlè zafè a lang lasa bèl o bèl pasé dòt. Lè an ka tann palé kon sa, an toujou ka touvé sa dwòl davwa on lang sé on lang.

Lang an nou, kon tout dòt lang, sé !

An pa ka kwè rantré adan on lojik a konparézon ant lang, ki an réyalité toujou ka rété anlè jijman a valè, pé pòté ayen pozitif.

Lang sé ! Tout lang sé !

Moun natirèlman ka ni on rèlasyon pli fò avè sa ki ta yo. Pèp nòwmalman osi ka ni on rèlasyon pli fò avè sa ki ta yo ki sé kilti, lang é dòt ankò. An sitiyasyon adan kilès pa té ni oprésyon a pèp, adonk kondisyon pou sitiyasyon kon ta diglosi o dòt jènman an lèspri parèt, mi sé kon sa sa anni yé. É sa pa ka opozé rèspé pou tout dòt.

Sòti adan lojik ki ka fè nou ka rayi sa ki tan nou toutafètman nòwmal. Mé pi plis, fè vòlkannizé valè alantou kilès lojik lasa konstwi enpòwtan kon pa ni. Nou pé pa ka woupran lojik lasa, menm kalbandé, pou pé sa di nou o di réyalité an nou.

Okontrè, konprann valè a sa nou ni pou pèwmèt nou konprann valè a sa lézòt ni, tout diféran yo pé toutafètman diféran davwa Nonm sé Nonm asi latè. É alòs, rèspé pou sa nou tini pou pèwmèt nou konprann osi pòtalans a rèspé pou ni pou sa lézòt tini.

Parapòt a istwa a pèp an nou, si ni on lidé avè kilès moun dakò pli-souvan-ki-rarman sé : chenn pété an pyé é an men mé libèté pa libèté san libèté a lèspri. Mwen prèmyé ka doubout dèyè pawòl kon sa mé an ka kwè osi libèté a lèspri lasa pa dòt ki sòti an lojik sistèm a dominasyon la pòté pou pran sans a lavi. Annou toujou chonjé, libèté é chwa ka fè yonn !